Kategorija
Autor
1. Melâmije-nûrije
Na tragu do sada već nekoliko puta spomenute podjele, treća faza razvoja melâmijskoga reda naziva se po ogranku koji je nastao, nûrije. Za razliku od prethodna dva ogranka, pored novoga usula (pravila) reda,melâmijski ogranak nûrija razlikuje se i po tome što je sâm osnivač, Muhammed Nûr el-Arebî, doselio se i širio učenja i praksu ovaga reda na prostoru bivše Jugoslavije, tačnije u Makedoniji, u glavnome gradu Skoplju.
Spomenuvši ovo, u radu će, ako Bog da, biti istaknute četiri karakteristike melâmija-nûrija, kroz četiri potpoglavlja. Te karakteristike su: nakšibendijska silsila kojom se melâmije-nûrije vežu za hazreti pejgamberaMuhammeda, alejhisselam, nastanak, širenje i djelovanje melâmija-nûrija u Skoplju, specifično učenje u odnosu na melâmetije i melâmije-bajrâmije, te tahmis[1] koji je jedan nûrijski derviš napisao na kasidu našegaAbdullaha Bošnjaka.
[1] “U tahmisima je osnovu predstavljao gazel jednog od pjesnika koga je autor tahmisa htio oponašati ili komentirati, u svakoj strofi je na dva originalna stiha dodavao svoja tri stiha da bi stvorio tahmis (peterac) u kome će pokazati smisao utkivanja vlastitih misli u misli autora osnovnog gazela. Tahmis je dakle pjesma dva autora, kombinirana iz dvije vrste: pjesme sa jedinstvenom rimom i pjesme izražene u strofama. Osnovni zadatak je jezikom, rimom, metrom i misaonom logičnošću uklopiti se u ove komponente pjesnika gazela koji se interpretira ili proširuje ovim tahmisom. To je elemenat koji ukazuje na neposredno izražavanje ukusa pjesnika tahmisa koji, izborom gazela koje će razrađivati svojim stihovima, pokazuje afinitet prema određenom pjesniku gazela.” Fehim Nametak, Pregled književnog stvaranja bosansko-hercegovačkih muslimana na turskom jeziku, El-Kalem, Sarajevo, 1989., str. 28.
2. Silsila derviškoga reda melâmije-nûrije
Kao što je poznato, svaki derviški red vremenom se razvio u nekoliko ogranaka. Razlozi svojevrsnoga odstupanja od osnovnoga usûla mogu biti povijesni, duhovni čak i politički. Kako bilo, ako duhovni velikan određenoga reda uz izun (dozvolu) iz Âlemul gajba (Svijeta skrivenoga) i vlastitu duhovnu snagu, a, opet, iz opravdanih razlogâ, promjeni usûl svoga reda, u naučavanju, načinu učenja zikra i sl., tada oformljuje svoj red s tim da je njegov red ustvari ogranak starijega reda, reda iz kojega je proizišao. Sâma silsila (nîz velikanâ kojima je osoba povezana sa hazreti Muhammedom, alejhisselam) uvijek slijedi silsilu izvornoga derviškoga reda.
Nakšibendijski derviški red naziva se još derviška škola hadžegan a nastao je u Centralnoj Aziji.[1] Kao i u islamskoj disciplini koja tretira povijest islamskoga vjerovanja, tako i kod jednoga broja učenjaka tesavvufa snažno se ističe podjela na sunnizam i šiizam, pa se za derviški red nakšibendija kaže da spada u sunnijske tarikate. Pored toga, Adnan Bevrnja ističe da su pripadnici ovoga reda vezani za hanefijsku pravnu školu (mezheb), školu islamskoga prava čiji je osnivač hazreti Ebû Hanîfa [2].[3]
O isprepletenosti autentičnih ili osnovnih derviških redova i njihovih ogranaka govori slijedeći citat izBevrnjine spomenute knjige:
“Nakšibendijski red je itekako inspirisan jesevilukom, čije nastajanje ni u kom slučaju nije umanjilo slavu i reputaciju Ahmeda Jesevija (k.s.). Uostalom, dva derviška Reda nastala su iz jeseviluka: bektašijski i nakšibendijski, kao i jedan manji ogranak poznat kao ikanijje.”[4]
Nakšibendijski derviški red dobio je ime po hazreti pîru Nakšibendu (umro 1389. godine) koji se smatra i osnivačem ovoga reda. Ipak, s obzirom da je Abdul Hâlik Gudžduvânî (umro 1220. godine) zagovornik skrivenoga zikra (zikr hafî), te s obzirom da je on donijeo osam pravila derviškoga reda nakšibendije (poslije je hazreti pîr Nakšibend dodao još tri), on se smatra istinskim osnivačem ovoga derviškoga reda a hazretiNakšibend ističe se kao pîr[5].
Silsila derviškoga reda nakšibendija izgleda ovako[6]:
- Poslanik, alejhisselam,
- Ebu Bekr,
- Selman Fârisî,
- Kâsim ibn Muhammed,
- hazret Džâfer es-Sâdik,
- Bajezîd Bistâmî,
- Ebû Hasan el-Harkânî,
- Ebû ‘Alî Fârmedî,
- Jûsuf Hemedânî,
- Abdul Hâlik el-Gudžduvânî,
- ‘Ârif er-Rivgerî,
- Mahmûd Fagnevî,
- ‘Alî Râmitenî,
- Muhammed Semmâsî,
- Sejjid Emîr el-Kulâl,
- hazreti pîr Nakšibend.
Što se tiče pravilâ nakšibendijskoga derviškog reda, izražena su perzijsko-arapsko-turskim jezikom[7]:
1) yad kard, sjećati se Allaha i stalno činiti zikr jezikom u sebi;
2) baz gašt, obuzdavati se, savladavati, bîvši zaokupljen srčanim zikrom;
3) nigah dašt, opreznot, budnost, vođenje računa o mislima;
4) yad dašt, sjećanje i usredsređivanje na Božansko Prisustvo;
5) hoš dar dam, tehnika kontrole disanja;
6) safar dar watan, putovanje u Pradomovinu (Ezel);
7) nazar bar qadam, pozornost prilikom koračanja sejris-sulûkom;
8) halwet dar andžuman, osamljivanje, samoća u gomili;
te tri koja je istakao hazreti pîr Nakšibend:
9) wuqufi zemani, zaustavljanje da bi se obratila pažnja kako se provodi vrijeme;
10) wuqufi ‘adadi, zaustavljanje kako bi se ponovio srčani zikr onoliko putâ koliko su provejavale nedostojne mìsli; i
11) wuqufi qalbi, zaustavljanje srca kako bi se u njemu oblikovala duhovna slika određenoga Božijega Imena.
Kroz povijest, derviški red nakšibendije podijelio se na slijedeće ogranake[8]:
- ahrârije,
- kâšânije,
- mudžeddidije,
- mazharije,
- mudžeddidije-dihlevije,
- hâlidije,
- seîdije,
- rešîdije,
- mazharije-tâdžije, i
- džâmije.
Pored ovih, Adnan Bevrnja spominje i nakšibendijske ogranke:
- tajfurije,
- kasanije,
- murâdije,
- nâdžije, te
- nûrije, a što je, kako ćemo objasniti, neprecizno.[9]
Kemâluddîn-efendija u djelu “Kâmûsut-turuk”, također derviški red melâmija-nûrija svrstava u ogranaknakšibendija ali i u ogranak melâmija, dakle osvrćući se na silsilu šejha Nûrul Arebija, koja je nakšibendijska, ali i na usûl (pravilo) iz kojega šejh Nûrul Arebî dalje razvija vlastiti pravac, a to je usûl melâmijskogaderviškoga reda. Zbog nekih dijelova usûla sličnih derviškome redu halvetija, i melâmije-nûrije, kao imelâmije-bajrâmije, smatraju i ogrankom halvetija, odnosno šejha Nûrul Arebîja kao i šejha hadži Bajrâma Velîja smatraju halvetijom. [10] Kemâluddîn-efendija veli:
“Treća grupa nakšibendijsko-mudžeddidijskoga ogranka veže se za našega šejha, spoznavatelja gospodstva i čuvara tajne sedam značenjâ. Nazvan je sejjid šejh Muhammed Nûrul Arebî el-Bedrî el-Husejnî el-Misrî. Doselio se u Skoplje, jedan od gradova Rûma[11], Allah da ga sačuva, Vladar, Samostojni. Bio je nakšibendija,halvetija, i melâmija, Allah ga doveo na najviši mekâm (duhovnu postaju). Neki njegov derviški red nazivajunûrije. (U svakom slučaju) riječ je o muhammedanskome tarikatu (tj. o sunnijskome tarikatu).”[12]
Silsila koja hazreti šejha Nûrul Arebija veže za hazreti pejgambera Muhammeda, alejhisselam, identična je silsili koja vodi od hazreti Poslanika, alejhisselam, do hazreti pîra Nakšibenda. Nakon toga, silsila od hazreti pîra Nakšibenda do hazreti šejha Nûrul Arebîja izgleda ovako:[13]
- Alâuddîn Attâr,
- Jakûb Čerhî Hisârî,
- Nâsiruddîn Ubejdullâh Ahrâr es-Semerkandî,
- Muhammed Zâhid Bedahšî,
- Dervîš Muhammed,
- Hâdžegî Semerkandî Emkenekî,
- Muhammed Bâkîbillâh,
- imâm er-Rabbânî šejh Ahmed Fârûkî es-Semerkandî,
- Habîbullâh el-Buhârî,
- Ahmed el-Mekkî,
- Hudaklî,
- Mulla Muhammed Abd,
- Mulla Idrîs,
- Muhammed Nijâzî Killî,
- Abdul Hâlik Kazgânî,
- Mustafa ibn Muhammed et-Trabzunî, i
- šejh sejjid Muhammed Nûrul Arebî el-Bedrî el-Husejnî el-Misrî.
[1] Adnan Bevrnja, Nakšibendi, Press Orient, Sarajevo, 1990., str. 7.
[2] Abû Ĥanîfa, Nu‘mân Ibn Tâbit, rođen je u Kûfi, 699. godine, a umro 767. godine, u Bagdadu, gdje mu se i danas nalazi mezar (grob). Abû Ĥanîfa poznat je kao veliki odnosno, po mišljenju svih pravnikâ, najveći poznavalac islamskoga prava, stoga mu je i dato ime Najveći Imâm (Al-Imâm Al- A‘żam). Islamska pravna škola čiji je osnivač najraširenija je na svijetu a naziva se hanefijska pravna škola ili hanefijski mezheb. Ipak, pored konstantnoga bavljenja islamskim pravom (fikhom), hazreti Abû Ĥanîfa prve je radove napisao o islamskome vjerovanju (‘aqâ’id) te se akâidka škola vezana za njegovo učenje naziva hanefijska, baš kao i pravna. Stoga se uvijek skreće pažnja da se prilikom korištenja sintagmi “hanefijska škola” ili “hanefijski mezheb” naglasi da li se misli na pravnu ili na školu vjerovanja. Tri su najpoznatija djela koja napisa hazreti Abû Ĥanîfa: Al-Fiqh Al-Akbar (I), Al-Waşîya, i Al-Fiqh Al-Akbar (II). Djela Al-Fiqh Al-Akbar (I) i ‘Âlim Wa Al-Muta‘allim, uz uvod i osvrt na život i učenje hazreti Abû Ĥanîfa-a, na naš jezik preveo je dr. Mustafa Cerić, i objavio u novini Preporod, br. 12/595; 13/596; 14/597; 15/598; 17/600; 18/601; 19/602; 1/603; 5/607; 6/608; 7/609; 8/610; i 9/611. Prijevod djela Al-Fiqh Al-Akbar (I) prvi put sam čitao na Fakultetu islamskih nauka, negdje 1997. godine. Budući da nije pisalo ko je autor prijevoda, jer je dvojezično izdanje jednostavno izlistano na računaru i samo uheftano, negdje 1998. saznao sam da je prijevod sačinio hafiz Nevad Kahteran. Najopširnije djelo koje se bavi samom ličnošću i učenjem hazreti Abû Ĥanîfa-a, uz prijevod i komentar njegova tri gore spomenuta najznačajnija djela, napisao je A. J. Wensinck, The Muslim Creed: Its Genesis and Historical Development (izdanje koje je meni dostupno objavio je Cambridge University Press, 1965.).
[3] Sâdik Vicdâni, Tarikatler ve silsileleri, str. 65.
[4] Sâdik Vicdâni, Tarikatler ve silsileleri, str. 65.
[5] “Pîr, starješina, duhovni vođa muslimana, vođa jednog derviškog reda, osnivač derviškog usulskog reda, šejh. Ima 12 pirova.” Fejzulah Hadžibajrić, Mali rječnik sufijsko-tarikatskih izraza, str. 205.
[6] Sâdik Vicdâni, Tarikatler ve silsileleri, str. 65., 66.
[7] Adnan Bevrnja, Nakšibendi, str. 32.-34.
[8] Sâdik Vicdâni, Tarikatler ve silsileleri, str. 65.
[9] Adnan Bevrnja, Nakšibendi, str. 13., 14.
[10] Vidi podnaslov “melâmije-bajrâmije”.
[11] Tadašnji naziv za dio Evrope kojim su vladali Turci. Vidi: Ašk Gaši, Melamijski tarikat i neki njegovi predstavnici u jugoslovenskim zemljama, str. 44.
[12] Sâdik Vicdâni, Tarikatler ve silsileleri, str. 67.
[13] Ibid, str. 65., 66.
3. Razvoj i djelovanje melâmija-nûrija u Skoplju
Iz imena osnivača melâmijsko-nûrijskoga derviškoga reda, šejh sejjid Muhammed Nûrul Arebî el-Bedrî el-Husejnî el-Misrî saznajemo sedam stvarî.
Bio je šejh, osoba ovlaštena da uvodi u tarikat nove osobe te da ih odgaja. Kao šejh morao je imati idžazet (dozvolu) na iršad (duhovni odgoj) ali nisam uspjeo pronaći od koga je dobio. Jer osoba može imati šejha koji ju odgaja ali ne mora značiti da će od svoga šejha-muršida dobiti i idžazet na šejhluk.
Bijaše sejjid, izravni potomak po krvi hazreti pejgambera Muhammeda, alejhisselam. Inače, kako sam čuo, u svijetu se potomci poslanika Muhammeda, aeljhisselam, dijele na sejjide i šerîfe. Prvi su potomci hazretiHusejina, a drugi su potomci hazreti Hasana.
Zvao se Muhammed, ime je dobio po poslaniku Muhammedu, alejhisselam.
Ime “Nûr” ustvari odnosi se na mubašeru (izravno sučeljenje) odnosno mušâhedu[1] koju je imao u džamiji Sejjidinâ Husejin, koju je opisao riječima: “Nûrun alâ nûr” (Svjetlo nad svjetlima). Tom prilikom mu je naređeno da ide u Rûm, riječima: “Dato ti je znanje i idi u Rûm!”[2]
“El-Arebî”, govori da je porijeklom Arap. Šejh Muhammed Nurul Arebî rođen je u Egiptu, u mjestu Mehalletul Kubrâ, 1813. godine. Islamsko i opće obrazovanje završio je u Egiptu, istodobno se odgajajući kod derviških šejhova.
“El-Husejnî” znači “Husejinov”, misli se na hazreti Husejina, unuka Poslanika, alejhisselam, pa, kako sam već rekao, budući da je potomak hazreti Husejina nazvan je sejjidom.
“El-Misrî”, govori nam da je porijeklom iz Misîra, iz Egipta.
Šejh Nûrul Arebî nako dolaska u Skoplje počinje sa širenjem svoga učenja. Premda se sada vezao za grad na Balkanu, šejh Muhammed i dalje odlazi u Istanbul želeći pridobiti neke važe i uticajne ljude koji bi podržali, politički i finansijski, širenje njegovoga reda. Tako je u Istanbulu uspio pridobiti tada uticajnoga šejhul islama Mula-bega, potom Mireftelî Abdullâha, spomenutoga Harîri-zade Kemâluddîna, koji je napisao i poznato djelo “Tibyânû vesâili’l-hakâik fî beyân-i selâsili’l-tarâik”, i druge.[3]
Kako navodi dr. Džemal Ćehajić, u svome trećemu periodu razvoja melâmizam se proširio po Rumeliji, te po gradovima – Skoplju, Bitolju, Prizrenu, Strumici, Štipu, Velesu, te Solunu, Jedreni i okolini a naročito u Istanbulu. Bilo ga je i u Eskišeheru, Izmiru, Bursi i Ankari, čemu su pomogle seobe melâmija za vrijeme balkanskih ratova.[4]
U ovim gradovima šejh Muhammed Nûrul Arebî otvara mnoge tekije i veliki broj ljudi prima u tarikat a jednome broju njih, nakon proteka vremena, daje i idžazet na šejhluk.
Tekije otvara, pored Skoplja, u Strumici, gdje je kasnije živjeo, Velesu, Tikvešu, Štipu, Prizrenu i Bitolju. U Bosni i Hercegovini nije postojala melâmijska tekija ali je bilo nekoliko melâmijskih dervišâ.[5]
“Novine koje je u melâmizam uveo Muhammed Nur jesu tekije i zikr (ali samo ism-i dželal) petkom poslije džume namaza, ili petkom uvečer, koji se obavljao i uz pratnju muzike. Tekije su, ustvari, bile kuće u kojima je stanovao šejh sa svojom porodicom i služile su više kao mjesta gdje bi se braća sastajala i razgovarala, nego što bi se činio zikr. Razlog da je Muhammed Nur uveo novine u melâmizam, zacijelo je utjecalo i to što je on prethodno bio šejh nakšibendijskog reda, pa se sjedinjenjem s ovim drugim dobila izvjesna sinteza elemenata dvaju redova.”[6]
Šejh Nûrul Arebî proizveo je u šejha hafiza Sulejmân-babu iz Đakovice i Redžepa Hulûsija iz Prizrena. Amanet (obavezu) melâmijskoga tarikata od šejha Redžepa preuzeo je šejh Abdul Mâlik Hilmî. Šejh hafizSulejmân-baba za šejha proglasio je šejha hafiza Hasana iz Prizrena, a ovaj, pored ostalih, proizveo je za šejhaHajruddîna (Hajrullâha) Abdurahmanovića iz Godijeva-Sipanji, kod Bijeloga Polja.[7]
Jedan od najpoznatijih melâmijskih šejhova, i za posljednje potpoglavlje ovoga rada najinteresantnijih, bio je šejh Omer Lutfî-efendija Pačarizî, koji je u melâmijski tarikat primio hafiza Abdullâha efendiju Hizra, prizrenskoga muftiju i zamjenika reisul uleme od 1898. do 1943. godine.
Šejh Muhammed bio je poznat kako među ulemom (učenjacima) tako i među običnim ljudima. Gdjegod je išao pratio ga je glas o vanrednoj učenosti i dobroti koje je posjedovao. Umro je 1884. godine[8] u Strumici. Pokopan je u mjestu Banjsko gdje mu je podignuto i turbe. Kako piše Ašk Gaši turbe je poslije izmješteno radi izgradnje turističkih objekata.[9]
Za života, napisao je mnoga djela. Neka od njih su[10]:
- Nijazi Misri šerhi (komentar Dîvâna Nijaza Misrija);
- Fatihai šerifin tefsiri (komentar sure Fatiha);
- Esrari ezani Muhammedi (tajne ezani-muhammedije);
- Ihsânur-Rahmân šerhi risalei šejh Rislani Dimiški;
- Šerh evrâdil usbû‘ijje;
- Šerh kasidetiš-Šejhil Ekber;
- Imami Ali nin nokta risalesinin šerhi;
- Hadži Bajram Velinin;
- Delîlul ‘uššâk;
- Ed-Durrun-nefîs ‘alâ salâti Ibni Idrîs;
- Dâ’iretul-vudžûd fî bejânil Mekâmil Mahmûd;
- Šerh Delâ’ilil Hajrât;
- Bejânit-Tedžellil Hakki ‘Alel merâtib;
- Šerh Akâ’idun-Nesefî;
- Tuhfetul muhammedijja;
- Tefsîr Sûreti Jûsuf;
- Hâdil ‘Uššâk,
- Risâla ‘Ilmilhâl;
- Menzurul-kufr hadisinin šerhi;
- Risalei-salihijje.
Ovo posljednje djelo naročito je bitno iz dva razloga. Prvo, što je, kako sam već napisao, djelo preveo na naš jezik rahmetli hadži šejh Fejzulah efendija Hadžibajrić, a drugo, što na osnovu toga djela stječemo uvid u šejhMuhammedovo učenje o sedam mekâma[11] sejrus-sulûka, što je i predmet interesa slijedećega potpoglavlja.
[1] “Mušâheda, jasno nešto očima vidjeti, vidjeti svijet el-hakka, posmatrati i doživljavati, osvjedočenje i doživljavanje Istinitog svijeta Allaha dž.š.” Fejzulah Hadžibajrić, Mali rječnik sufijsko-tarikatskih izraza, str. 203.
[2] Ašk Gaši, Melamijski tarikat i neki njegovi predstavnici u jugoslovenskim zemljama, str. 44.
[3] Džemal Ćehajić, Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama, str. 208., 209.
[4] Ibid, str. 209.
[5] Ibid.
[6] Ibid.
[7] Ašk Gaši, Melamijski tarikat i neki njegovi predstavnici u jugoslovenskim zemljama, str. 44., 45.
[8] Kod Džemala Ćehajića stoji da je to 1897. godina (str. 208.). Međutim, kod Sâdika Vicdânî-a piše da je to 1305. hidžretska (str. 71.), što odgovara 1884. godini po miladu. Ašk Gaši u svome tekstu (str. 44.) te u predgovoru Fejzulah-efendijinoga prijevoda “Risâla Şâliĥiyya” autora Muĥammad Nûr Al-‘Arabî-a (Risalei salihije, Islamska misao, VII/1985., br. 80, str. 17.) navodi da je riječ o 1887/’88. godini.
[9] Ašk Gaši, Melamijski tarikat i neki njegovi predstavnici u jugoslovenskim zemljama, str. 44.
[10] Ibid.
[11] “Mekâm, stupanj koji postigne murid izvršavajući obaveze kojim je zadužen; stupanj koji postigne derviš i vladanje po tome; stupanj gdje stvari teku potpuno kako treba.” Fejzulah Hadžibajrić, Mali rječnik sufijsko-tarikatskih izraza, str. 199.
4. Sedam mekâmâ sejrus-sulûka
U samome uvodu djela “Risalei-salihije”[1] šejh Muhammed podučava nas da manifestiranje (tedžellijat) Allaha ima tri stupnja:
1) Pojava Ljepote u djelima Božijim- âsâr;
2) Pojava preko svojstava Božijih; i
3) Pojava Bića Savršenstva.
Osoba koja hodi sejris-sulûkom mora ova manifestiranja doživjeti, vidjeti. Dakako, za to je potreban veliki napor, velika vježba, odnosno, kako to Kur’an oslovljava mudžâheda.
Stvarna mudžâheda ima tri svojstva: trud da se nauče šerijatski propisi, trud da se saznaju tarikatske tajne za šta je uvjet stalni zikr (zik-i dâim) koji je suprotnost gafleta (nemara), te napor da se saznaju tajne hakîkata, stvarnosti, što se ogleda u naslađivanju ljepotom mušâhede (izravnoga svjedočenja).
Sâlikov hod (hod duhovnoga putnika vođenog muršidom, duhovnim odgajateljem) otkrit će mu sve spomenutetedžellijate. Duhovni putnik dobiva sa višega položaja neku vijest, ili okus ili miris koji mu trebaju otkriti ljepote mjesta uzvišenijega od onoga na kome se trenutno sâlik nalazi. To kod duhovnoga putnika producira naročito stanje (hâl). To stanje nije stalno već mu je cilj bodriti sâlika ka daljnjemu uspinjanju. Kada se duhovni putnik ustali na jednome mjestu, kaže se da je postao sâhibija toga mjesta, toga mekâma.
Hâlovi su bezbrojni i različiti; s druge strane, veliki je broj i stajališta (mekâmâ) sâlikovih. No neka stajališta samo su sastavni dio veće cjeline. Stoga, radi lakšega objašnjenja a i lakšega kretanja duhovnim postajama (mekâmima) svi mekâmi svrstani su u sedam velikih. Šejh Muhammed ih naziva stupnjevima tevhida kroz koje sâlik prolazi. Potom ih redom, ukratko, jednog po jednog objašnjava.
Prva tri stupnja tevhîda (svjedočenja Allahove jednosti) obavezna su za sve muslimane, dakle bili derviši ili ne bili, i nazivaju se jednim imenom stupnjevi jednote (merâtibut-tevhîd).
1) Tevhîdul Ef‘âl (jednota djelâ), “sva djela u odnosu na nas, dobra i loša, vežu se Istinom. A njihova dobrota i njihova ružnoća odnosi se na nas, jer je sve dobro što se odnosi na Boga, čist je od ružnih imena, pa stoga Allahovi ljudi (ehlullah) kažu da djela pripadaju Bogu. Nećemo reći: ‘Allah je učinio blud’, jer riječ ‘blud’ traži kome se pripisuje. Ako se djelo ne bi pripisivalo čovjeku, onda se dobrota i ružnoća ne bi iskazivali riječima.”[2]
2) Tevhîdus-Sifât (jednota svojstava), “Allah je taj Koji živi, Allah je taj Koji zna, Allah je taj Koji hoće, Allah je taj Koji govori, Allah je taj Koji čuje, Allah je taj Koji vidi. Na ovaj način salik sa uživanjem saznaje da je sa tim svojstvima opisano Allahovo Uzvišeno biće. Ovi sifâti saliku su ogledalo, i na tom ogledalu doživljava uzvišena svojstva Hakkova (Istinitog).”[3]
3) Tevhiduz-Zât (jednota Bića), “Postojanje je samo kod Boga, nema drugog postojanja (osim Boga)... Svaka stvar propada i prolazi, samo Biće Božije ne prolazi. Stvari propadaju, pa pošto su stvari nepostojanje, nemaju vudžuda (bîtka), samo postoji i ima Allah, postojanja drugog nema.”[4]
Nakon ova tri, slijede preostala četiri stupnja koja se nazivaju “neobavezna” odnosno “dobrovoljna” (nevâfil). Jednim imenom se nazivaju stupnjevi jedinstva (merâtibul ittihâd).
4) Džem‘ (Skup), “Na ovom stupnju stvari su skrivene u Božijem znanju, a Biće Božije je jasno. Kada na ovom mekamu saliik pogleda na stvari, gleda na Božanske slike, i sve je to iskazivanje (davanje imena), slavljenje imena Božijeg u svim propisima Božijim... Na ovom mekamu salik se mnogo ne zadržava, jer, u stvarnosti, ovo i nije mekam nego stanje utapanja (fenâ); od toga se on sastoji.”[5] Džem‘ se još naziva stupanj iskrenosti (siddîkijeta).
5) Hadretul Džem‘ (Veličanstven Skup), “Ko bude dospio na vrhunac ovoga mekama, taj zna svačije znanje, i čuje i vidi. To znači, od njega teku kerameti (vanredne moći koje osoba dobije kao dar Allahov) znanja i savršenstva svojstava. Jer onaj koji sa Istinitim vidi i čuje i zna, njegov sluh i vid i znanje su svakako sretni. Onaj koji je na ovom stupnju, gdje god pogleda, njegov pogled je uperen na stvoreno (halk), ali, bez sumnje, skriveno se odnosi na Boga (Hakk).”[6] Ovaj stupanj naziva se stupanj bliskosti (kurbijeta).
6) Džem‘ul Džem‘ (Skup skupa), “Kada bi salik na ovome stupnju bio upitan za značenje kur’anskoga ajeta:‘On je Prvi i Posljednji, Vidljivi i Nevidljivi’[7], odgovorio bi: ‘Prvi je moj, Posljednji je moj, Vidljivi je moj, Nevidljivi je moj.’ Ili osobi prema sebi: ‘Prvi je tvoj, Posljednji je tvoj, Vidljivi je tvoj, Nevidljivi je tvoj.’ U ovim odgovorima govori istinu. Jer, u njegovom osvjedočenju Istiniti pokazuje Svoje postojanje u tom liku, a način pojave poznat je njemu (ehlullahu).”[8]
7) Ehadijetul Džem‘ (jednost Skupa), “I još neka znaš. Iza (Džem‘ul Džem‘) ima još jedan mekam, i taj stupanj objasniti niti ja imam snage niti se može predočiti i iskazati da razumiješ... Samo Gavsi-‘azam (stožer svih evlijâ, stvarni nasljednik hazreti Muhammeda, alejhisselam) ima na to vlast. Iz pažnje, on nas može tome podučiti, ali mi od tog mekama ne možemo dobiti užitak (zevk, kušanje), jer je u Kur’anu rečeno: ‘I ne prikučujte se imetku siročeta’[9]. Siroče (jedinac, jetim) je hazreti Pejgamber, a.s., a njegov imetak je Ehadijjet.”[10]
Ovaj prikaz učenja šejha Muhammeda zanimljivo je predstavio crtežom profesor Omer Nakičević.[11] Spoljna kružnica predstavlja obzor osnova islamskoga prava i vjerovanja, dakle fikha i akâida, te tarikata, duhovne inicijacije.
Druga, unutarnja, kružnica predstavlja dimenziju sufijske spoznaje (marifa), stalan čin, koji je omogućen stalnim zikrom (zikr dâim).
Prva silnica predstavlja jednotu djelâ, potom slijedi jednota svojstava, na desnoj strani kružnice, a polukrug završava silnica koja označava jednotu Bića. Njome se dolazi do sredine desne strane koja predstavlja dimenziju fenâa. Došavši na ovo mjesto sâlik se izravno osvjedočio u Božije istine.
Potom slijedi silnica koja otpočinje drugu polovinu kružnice a označava Skup. Budući da se sâlik još uvijek nalazi unutar kruga, ovu silnicu treba što prije preći i tako otpočeti drugu veliku etapu duhovnoga putovanja po kružnici koje mu omogućuje vječno bîvanje uz svjesnot o Allahu (bekâ). Dakako, svjedočenja se sada otkrivaju u svojim bîtima.
Onda slijedi naredna silnica koja predstavlja Veličanstven skup, i sâlika sigurno dovodi do Skupa skupa čime se zatvaraju kružnice i sâlik sada, uz dozvolu izravno od Poslanika, alejhisselam, ulazi i, uz daljnji stalan trud na očuvanju postignutoga, vječno ostaje u stanju objedinjavanja svih manifestiranjâ tevhîda.
[1] Muhammed Nuri Areb, Risalei-salihije, str. 18.
[2] Muhammed Nuri Areb, Risalei-salihije, str. 18.
[3] Ibid, str. 19.
[4] Ibid.
[5] Muhammed Nuri Areb, Risalei-salihije, str. 19.
[6] Ibid, str. 20.
[7] Kur’an, sura Željezo, ajet 3.
[8] Muhammed Nuri Areb, Risalei-salihije, str. 20.
[9] Kur’an, sura Stoka, ajet 152.
[10] Muhammed Nuri Areb, Risalei-salihije, str. 20.
[11] Omer Nakičević, Nurije (An-Nuriyya) prema spisima M. E. Kadića, Islamska misao, XI/1989, br. 124, str. 44.