Kategorija
Autor
1. Derviški red melâmije
Osobe upućene u nauk tesavvufa (13) upoznate su s postojanjem derviškoga reda melâmije. Po mnogima upravo ovaj derviški red smatra se “najvećim”. Naravno, i drugim derviškim redovima pridaje se epitet “najveći”, sve ovisno od konteksta. Tako se za derviški red kaderija kaže da je najveći s obzirom da se njegov osnivač hazreti pîr Abdul Kadir Gejlânî smatra utemeljiteljem derviških redova uopće a bijaše i, u određenome smislu, učitelj nekim drugim pîrovima (osnivačima derviških redova), npr. hazreti pîru Nakšibendu (osnivačunakšibendijskoga derviškoga reda) i hazreti pîru Rufâiju (osnivaču derviškoga reda rufâije ili rifâije). S obzirom na veliki broj pripadnika i derviški red nakšibendije naziva se “najvećim” itd.
Kada se kaže da je derviški red melâmije “najveći”, misli se na dvoje. Prvo, činjenicu da se ovaj red veže za velikana koji živješe već u III stoljeću po Hidžri a koji se zvaše Hamdûn el-Kassâr. Drugo, “najveći” mogao bi doći u značenju “najteži”, s obzirom da su izuzetno strogi uvjeti za pristupanje ovome tarikatu, a što objasnismo u poglavlju o značenju pojma “melâmet”, te s obzirom na izrazito težak usûl (pravilo) reda.
Biti melâmija znači nalaziti se u prvoj kategoriji odabranih. Navodeći ovo, mutesavvifi se često pozivaju na Šejhul Ekbera. Naime, Ibn Arebî odabrane ljude dijeli na tri grupe: ‘ubbâd (Allahove robove), sûfije imelâmije.
a) ‘ubbâd, “to su ljudi zaokupljeni zuhdom, osamom i činjenjem čednih pohvalnih djelâ. Također, svoju unutarnjost čiste od svakog pokuđenog svojstva, koje je osudio Zakonodavac. Za drugo ne znaju, ne interesiraju ih spoznaje o stanjima (hâlovima) niti duhovnim položajima (mekâmima). Ne znaju za Božanske vječne darove, niti za tajne, niti za otkrovenjâ (kešfove), uopće, za bilo šta drugo.” (14)
b) sûfije, “oni su stupanj iznad ‘ubbâdija jer vide da sve djelanje dolazi od Allaha, u bîti oni na njega ne utječu, pa kod njih samohvala ne postoji. Ako ih upitaš od čega ljudi u tarikatu trebaju strahovati, navode ajete: ‘Zar dozivate drugo pored Allaha, ako ste iskreni?’ (15); ‘Reci – Allah! Potom ih ostavi.’ (16) Kao i ‘ubbâdije, sûfije ulažu trud i napor, okupirani su ver’om (samoodricanjem i od dijela dozvoljenoga kako se ne bi zapalo u zabranjeno), zuhdom, tevekkulom (oslanjanjem na Allaha jedinoga) i sl., s tim da se interesiraju za spoznaju hâlova, mekâma, istinâ, tajnî, otkrovenjâ i kerâmetâ.” (17)
c) melâmije, “oni hode stopama hazreti Ebû Bekra es-Siddîka. Ne izlaze izvan okvira pet propisanih namazâ osim nekad. Ne razlikuju se od drugih vjernikâ koji izvršavaju Allahove propise. Hodaju po trgovima, razgovaraju s ljudima. Niko ih od Allahovih stvorenja prepoznati ne može. Samo po jednoj stvari razlikuju se od avâma (ljudi) – duboko su sa Allahom, svojim robovanjem nikoga ne uznemiruju. Vlast ih uopće ne interesira jer im se manifestiranje gospodstva (er-Rubbûbijja) ustalilo u srcima. Allah ih o svemu podučava, šta konkretno za nešto treba – djela, stanja... – i oni se ophode prema tome onako kako situacija zahtijeva. Zaklonjeni su od stvorenjâ, skriveni utapljanjem u masu. To su iskreni robovi, teže za iskrenošću prema svome Gospodaru, uvijek Ga svjedoče – dok jedu, piju, na javi i u snu, dok s drugim ljudima razgovaraju. Uzroke postavljaju na njihova mjesta, spoznaju mudrosti koje se u njima kriju. Štaviše, nekada ti se čini da se ponašaju kao da su oni sve stvorili jer se uvjeriš da čvrsto vjeruju u uzroke stvaranja i mirno se prepuštaju toku, a, opet, nekad ih vidiš kao da su u potrebi za svim jer se uvjeriš da u svemu vide Allaha. Mada im ništa ne treba; ustvari, kome nije manifestirano svojstvo Allahova bogatstva niti Njegove veličanstvenosti i ko nije od odabranih koji prebivaju u Božanskoj Prisutnosti obavezno je u potrebi za onima koji to jesu. Oni vide samu bît stvarî (tragove Allaha) pa ne trebaju stvari njih već oni trebaju stvari (jer u njima vide tragove Jedinoga), pa zato Allah ljudima kaže: ‘Vi ste u potrebi za Allahom. A Allah je Bogati i Hvaljeni.’ (18) ” (19)
Neki promatraju derviški red melâmija kroz tri perioda (20), gdje bi prvi period bio život i dva-tri stoljeća nakon smrti el-Kassâra. Stoga se ta faza naziva melâmet ili melâmije-kassârije.
2. Hamdûn el-Kassâr i melâmet
Puno ime mu je Ebû Sâlih Hamdûn ibn Ahmed ibn Ammâra el-Kassâr. (21) Rođen je u Nišapuru. Od poznatih, družio se sa Selmânom Bârûsîjem (22) i Ebû Turâb en-Nahšebîjem (23). (24) Es-Sulamî, kod kojega nalazimo mnogo više informaciju o el-Kassâru, navodi da bijaše prijatelj i sa ‘Alî en-Nasrâbâzijem (25). Bijaše fekih (učenjak iz oblasti islamskoga prava), a slijeđaše pravnu školu es-Sevrîja. (26)
U tesavvufu, kao što rekosmo, slijedio je vlastiti put, a od svih učenika najsnažnije je njegovo učenje prihvatio Abdullâh ibn Muhammed ibn Menâzil. (27)
Hazreti Hamdûn umro je 884. godine (271. po Hidžri) u Nišapuru gdje je i pokopan, na mezarju el-Hîra.
Nalazi se u mnogim senedima (nizovima prenosilaca) hadisa. Naprimjer u hadisu kojega od Muhammeda, alejhisselam, prenosi Ebû Bereza el-Eslemî:
“Rob će stajati na Danu uspravljanja sve dok ne bude upitan za četvero: za svoj život, kako ga je proveo; za svoje tijelo, kako ga je ishabao; za svoj imetak, kako ga je stekao i u šta ga je potrošio; te za svoje znanje, kako se po njemu vladao.” (28)
Silsila (nîz kojim se osoba veže za Poslanika, alejhisselam) hazreti pîra Hamdûna el-Kassara izgleda ovako(29):
- poslanik Muhammed Mustafa, alejhisselam
- hazreti Ebû Bekr
- Habîb ibn Mu’âz el-Kurešî
- Muhammed ibn Muslim
- Ebû ‘Ijâd el-Kûfî
- Fudejl ibn ‘Ijâd el-Kûfî
- Feth ibn ‘Alî el-Musilî
- Ebû Husejin Sulem ibn Husejin el-Bârûsî
- hazreti pîr Ebû Sâlih el-Kassâr
Sačuvano je mnogo predaja od njega. Kompletan svoj život posvetio je robovanju jedinome Bogu te izučavanju različitih islamskih znanosti a naročito fikha. Ali ponad svega, konstantno je sebe korio i druge savjetovao kako da što iskrenije robuju Allahu. Bio je zâhid (asketa), te živješe povučeno što mu je, sigurno, i omogućilo da se usavrši. Bijaše samokritičan i veoma osjetljiv na licemjerstvo, oholost i taštinu.
Jednom je upitan: Kada je dozvoljeno čovjeku da govori o drugim ljudima? Odgovorio je:
“Kada smatra da će neko propustiti izvršenje neke od Allahovih naredaba, ili kada strahuje da će konkretnoga čovjeka zadesiti propast uslijed prakticiranja novotarija (bid‘a), a nada se da će toga čovjeka uzvišeni Allah spasiti preko njegovoga znanja.” (30)
Upitan je o činjenici da je govor prve generacije muslimana vredniji od govora njegove generacije, na šta odgovori:
“To je zato što oni govoriše o veličanstvenosti islama, spasu dušâ i zadovoljstvu Svemilosnoga. A mi govorimo o veličanstvenosti duše, potragom za dunjalukom (Ovim svijetom) i vezanjem za stvoreno.” (31)
Rekao je da je uzrok nestanka bliskosti među braćom ljubav za Ovim svijetom. (32) Toliko je bio oprezan prema kiburu (oholosti), da je često govorio:
“Ko pomisli da je njegova duša bolja od duše Faraona, otkrio je vlastiti kibur.”(33)
Bio je i veoma praktičan. Kada mu je umro jedan prijatelj, a on ga tješiše na samrti, ugasio je svjetiljku koja gorješe. Na to mu prigovoriše riječima: “Štaviše, u ovakvim trenucima ulje u svjetiljci se dosipa!” On reče: “Do ovoga trena ulje pripadaše njemu, nakon ovoga trena ono pripada nasljedniku.”
Naravno, teško je povuči strogu granicu između doslovnoga smisla njegovih riječi i aluzija. Tako su njegove riječi u ovome slučaju bile i poduka drugima da čovjeku plodovi imana (vjerovanja) vrijede samo dok je živ. A kada umre, dobra djela, plodovi imana, prestaju mu se pisati, izuzev ako ostavi trajnu sadaku, baš kao što na Ovome svijetu čovjek za sobom ostavlja nasljednika a ako ga nema onda je preporučeno da učini nekoga vasijet (da oporuči nekome):
“Kada osoba umre, sva djela mu se prekidaju, izuzev trajne sadake, znanja kojim se drugi koriste, ili dove dobroga djeteta koju ono uči pred njegovu dušu.” (34)
Jednom prilikom je rekao:
“Kada vidiš pijanca, obori glavu kako mu ne bi nešto iz pakosti dobacio pa da tim istim i sâm ne budeš kušan.”(35)
Od njegovih mudrosti je i slijedeća izreka:
“Oslanjanje stvorenja na drugo stvorenje je kao oslanjanje zatvorenika na drugoga zatvorenika.” (36)
Za zuhd je rekao:
Po mome mišljenju, zuhd je da ti srcu ne bude draže ono što imaš u ruci od nagrade tvoga Gospodara.” (37)
Za siromaštvo veli:
“Ljepota siromaha ogleda se u njegovoj poniznosti. A kada se siromah uzoholi svojim siromaštvom tad kiburom nadmaši sve bogataše.” (38)
Upitan za svoj red melâma, rekao je:
“Sastoji se od straha kakvog imaju kaderije, i nade kakvu gaje murdžije” (39), pričem je mislio da njegovi učenici trebaju strahovati od svojih postupaka, jer će za njih odgovarati, te gajiti nadu da je Allahova milost veća od njihovih grijehâ.
Konačno, naglašavajući uvijek iskrenost, rekao je:
“Ko je od vas u mogućnosti nikada ne ispustiti iz vida krnjavost svoje duše, neka to stalno čini.” (40)
U ovome prvome periodu melamijskoga derviškog reda, spomenuti tarîkat raširen je i učvršćen u Horosanu i Turkmestanu. Važni centri bili su Nišapur, Herat i Kabul. Kasnije se proširio na Irak i Siriju. (41)
3. Melâmije-bajrâmije
Krajem XV i početkom XVI stoljeća dolazi do novih većih pokretâ unutar melâmijskoga derviškog reda. U tome periodu snažno djeluje poznati hazreti Bajrâm Velijjullâh (umro 1430., hidžretske 833., godine). Budući veliki učenjak, vanredan poznavalac tesavvufa i duhovno izuzetno jaka osoba, hazreti Bajrâm, vezan silsilom za hazreti el-Kassâra, s jedne strane, te nastavljajući el-Kassârovo učenje u istome periodu kada dolazi do nastanka derviškoga reda halvetije, zaslužan je za daljnje snažno širenje melâmizma.
Usvajajući skriveni, bezglasni, zikir (hafî) te se u nekim stvarima skoro izjednačavajući s halvetijama, prethodni strogi i težak usûl ovoga reda hadži Bajrâm donekle zamjenjuje novim metodama i pristupima. Upravo učenje hafî zikra bit će razlog da neki naučnici njegov red vide kao red nakšibendijâ, a, opet, zbog spomenute silsile a prihvatanja učenja o melâmetu drugi ga prepoznaju kao halvetijski derviški red. (42) Zbog promjena u usûlu koje je uveo smatra se ogrankom melâmija, pa se kaže melamijsko-bajrâmijski red, a neki period razvoja melâmizma za njegova života, kao što sam naznačio, nazivaju drugom fazom u melâmizmu.
Kada je hadži Bajrâm umro naslijedio ga je šejh Âk Šemsuddîn. Još za života hadži Bajrâmovoga Âk Šemsuddînu ukazivala se počast kao budućemu starješini. O tome nam svjedoči slijedeća hićaja (pripovijest).
“Kada se hadži šejhu Bajrâmu približila smrt, on okupi svoje muride (učenike) dajući im do znanja da će tom prilikom odrediti svoga halîfu (zamjenika) u iršâdu (duhovnome odgajanju). Među muridima sjedio je i šejhÂk Šemsuddîn i to s desne strane hadži Bajrâma. Pored hadži Bajrâma sjedio je Emîr es-Sikkînî. Hadži Bajrâmza tren zatvori oči a potom ih otvori i reče:
‘Emîr! Su getir! – Predvodniče, daj mi vode!’
Nakon izvjesnoga vremena ustade jedan od murida i donese hadži Bajrâmu vode. Ispred hadži Bajrâma bijaše posuda puna voća. On vodu izli u tu posudu, ne popi je, čašu stavi preda se te ponovno zažmiri.
Opet otvori oči i ponovno reče:
‘Emîr! Su getir!’
Opet prođe nešto vremena nakon koga drugi murid ustade, napuni čašu vodom i prinese mu. Hadži Bajrâmučini isto – vodu izli u posudu s voćem ne popivši nimalo a potom čašu stavi pred sebe.
Kad se ponovila ista situacija te jedan od murida htjede ustati, Âk Šemsuddîn reče:
‘Ostanite na svojim mjestima. Ti Emîre, dodaj vode hadži Bajrâmu!’
Emîr es-Sikkînî ustade i doda vode hadži Bajramu. On se malo napi, spusti je pred sebe te reče Âk Šemsuddînu:
‘Evo, popij i ti malo. Tako će neke tajne biti prenijete na tebe.’ ” (43)
U vrijeme hadži Bajrâma razvilo se daljnje učenje melâmijskoga reda. Najviše se insistiralo na ispravnome shvatanju i svjedočenju tevhida (Božije jednosti). Melâmijsko-bajrâmijski tarikat tevhid vidi kao četiri stupnja, četiri zbilje, kroz koje sâlik (duhovni putnik) mora proći. (44)
Prva zbilja određena je sintagmom “Lâ ilâhe illallâh”. Ovo je početno razmijevanje tevhida. Nema nikakvih božanstava, samo Allah dragi jeste. Čovjek se ne treba nikome drugome klanjati.
Drugu zbilju oivičuje sintagma “Lâ ma‘bûde illallâh”. Nikome se ne robuje osim Allahu dragome. Dolazak u drugu zbilju pretpostavlja da je sâlik pored vjerovanja počeo i služiti Jedinome, u smislu izvršavanja Božijih propisâ i klonjenja Njegovih zabranâ.
Treća zbilja predstavljena je sintagmom “Lâ makûsde illallâh”. Cilj svakoga čovjekovog napora ima biti samo Allahovo zadovoljstvo. Dakako, riječ je o stupnju ihsâna – dobročinstva, koji dolazi nakon početnoga vjerovanja i poštivanja Allahovih propisa i klonjenja zabranâ.
Konačno, četvrta zbilja sukusirana je u sintagmi “Lâ mevdžûde illallâh”. Ovo je već teorija tesavvufa. Sada se od sâlika traži prvo da nešto razumom shvati a potom da upotpunosti doživi stvarnost kojom će se osvjedočiti da ne postoji niti jedan stvaran bîtak, egzistencija. Samo Allah dragi jeste (Huve) a sve drugo jeste isključivo po Njemu. Značenjski prijevod sintagme bi bio: “Ne postoji nikakva egzistencija, samo Allah”.
Razvijanje učenja o tevhidu kod melâmija-bajrâmija otvorit će širom vrata i Ibn Arebijevoj ideji jednoće Bîtka (vahdetul vudžûd). Dakako, ovo učenje nerado prihvataju islamski pravnici i veći dio dogmatičara. Štaviše, neki će tvrditi da je upravo ova ideja omogućila mnogim nemuslimanima da uđu u melâmijski tarikat bez uvjeta da prihvate islam. Stoga, po njima, ni ne čudi da su se pojedini, kako ih nazvaše, neortodoksni pokreti rodili upravo u melâmijsko-bajrâmijskom redu, poput hamzevijâ u Bosni i Hercegovini.
Zagovornici Ibn Arebijeva učenja, a i mutesavvifuni uopće, ne slažu se s ovim mišljenjem jer pripadnost nekome derviškome redu ne znači siguran ulazak u Džennet niti, analogno tome, pouzdanost vjerovanja svakoga derviša jer i derviš je samo čovjek. Osim toga, mnogo gore stvari su se rodile i njegovale upravo u krugovima fekîhâ i akâidologâ, od čega je dovoljno samo spomenuti grozna mučenja i svirepa ubistva koja su nakon toga uslijedila nad Hallâdžom, Suhraverdijem i Hamadânijem.
Njih trojica i jesu, više ili manje, zagovornici ideje vahdetul vudžûda pa s obzirom da ih je takav kraj zadesio zahvaljujući “ortodoksnoj ulemi” nje ni čudo što i derviški redovi bîvaju prozivani.
Hallâdž je od njih najstariji pa smatram uputnim na ovome mjestu donijeti prijevod jednog njegovog gazela koji govori o Allahovome manifestiranju. Upravo u ovim stihovima sukusirana je ideja vahdetul vudžûda, mnogo godina prije rođenja Ibn Arebija a i institucionaliziranja derviških redova.
Slavljen nek’ je Onaj,
što Prirodu Svoju, ljudskoj sličnu, pokaza.
O Božanstvenoj prirodi Njegovoj,
svjetlucanjem povremenim, ta tajna se sazna.
A potom, u stvorenju Svome,
trag jasno pokaza, ništa skrio nije.
U obliku tom nastalome,
čak dok ovaj jede, ili i dok pije.
Štaviše, nekada se desi,
pred stvorenjem Svojim jasno sìne.
na tren Ga ovaj vidi,
k’o zavjesa, samo malo kad se digne. (45)
“Priroda ljudskoj slična” (en-Nâsût), pod tim se misli da je čovjek baštinik jedine Zbîlje. U njemu se nalazi Allahov Rûh (46) pa se taj aspekt Božijega manifestiranja kroz čovjeka naziva nâsût.
Kakogod govorili o Allahovoj pojavi ipak je ona samo odraz Allaha kao Apsoluta, Nedokučivoga (47), tako uvijek ostaje iznad svega, neopisiva, Njegova Božanstvena priroda el-Lâhût. Manifestiranjem kroz nâsût otkrivena je tajna da Bog postoji jer sâmim tim manifestiranjem nastao je sav svijet.
Nekada se desi, kao znak posebne Božije milosti, da Se Allah manifestira Svome odabranome robu ali naravno ne Svojom Bîti već pod vidom Gospodara, kao što kaže Muhammed, alejhisselam:
“Vidjeo sam svoga Gospodara u liku mladića.” (48)
Svi mutesavvifuni prihvataju ovaj hadis. I Dželâluddîn es-Sujûtî ne drži sened (lanac prenosilaca) ovoga hadisa slabim već sâm tekst hadisa razumijeva kao potvrdu da je moguće vidjeti na snu Allahovo manifestiranje pod vidom Gospodara. No to je samo manifestiranje jednog malog otkrivenoga dijela Allahove Bîti. Stoga je i rečeno “k’o zavjesa samo malo kad se digne”.
Ovo bi bilo jedno koncizno predstavljanje učenja o vahdetul vudžûdu. Namjerno ističem “koncizno” jer bi nas temeljito predstavljanje odvelo daleko izvan okvira ovoga rada.
Šejh Âk Šemsuddîn, nakon smrti hadži Bajrâma, dalje je razvijao vlastiti ogranak prihvativši glasno učenje zikra (zikr džehrî) a drugi poznati učenik hadži Bajrama, Omer-dede Bursalî, usvojio je bezglasni zikr (zikr hafîjj). Red šejha Âk Šemsuddîna nazvan je bajrâmije-šemsije, a red Omer-dede bajrâmije-šettârije ili, uzevši izvorno ime, melâmije-bajrâmije. Pored toga, ovaj red napušta posebno oblačenje derviške odjeće, usûlski zikr i vird te se, moglo bi se reći, vraćaju praksi iz prve faze – melâmetu.
Kasnije će još jedan melâmijski velikan Muhammed Džilvetî pîr Uftade osnovati i treći ogranak po kome će se njegov ogranak nazvati džilvetijje. Šematski, grananje bi izgledalo ovako (49):
|
|
|
|
hadži Bajrâm Velî (melâmije-bajrâmije) |
|
|
|
|||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
šejh |
Hizr-dede |
Omer-dede |
|||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
šejh |
Šemlî Hamza |
pîr Uftâde |
|||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
sejjid |
Muhammed Ćelebi Himmet |
Azîz Hudâ’î |
|||||||||
4. Fusnote
(13) Po mome mišljenju, a iz dosadašnjega iskustva, osoba upućena u nauk tesavvufa treba posjedovati slijedeća znanja: upućenost u terbijet (znanje o prefinjenostima duše i načinu njenoga čišćenja), tarikatsko znanje (znanje o derviškim redovima i njihovim usûlima-pravilima), te teoriju tesavvufa (poznavanje učenjâ tesavvufskih velikanâ). Ukoliko, pak, govorimo o mutesavvifu tada podrazumijevamo osobu koja je pored ovladavanja spomenutim znanjima i praktično prošla (doživjela) znatan dio sejrus-sulûka (duhovnoga puta).
(14) Ibn ‘Arabî, Al-Futûĥât Al-Makkiyya, Dâr Iĥyâ’ At-Turât Al-‘Arabî, Bejrut, 1998., tom III, str. 36.
(15) Kur’an, sura Stoka, ajet 40.
(16) Kur’an, sura Stoka, ajet 91.
(17) Ibn ‘Arabî, Al-Futûĥât Al-Makkiyya, tom III, str. 36.
(18) Kur’an, sura Stvoritelj, ajet 15.
(19) Ibn ‘Arabî, Al-Futûĥât Al-Makkiyya, tom III, str. 36.
(20) Vidi:
- Sâdik Vicdâni, Tarikatler ve silsileleri, Enderun Kitabevi, Istanbul, bez god. izd., str. 19.-24.
- Džemal Ćehajić, Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama, Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 1986., str. 185.-191.;
- Ašk Gaši, Melamijski tarikat i neki njegovi predstavnici u jugoslovenskim zemljama, Islamska misao, Sarajevo, 1989., br. XI/128, str. 44.
(21) Abû Şâliĥ Ĥamdûn Ibn Aĥmad Ibn ‘Ammâra Al-Qaşşâr.
(22) Salmân Al-Bârûsî.
(23) Abû Turâb An-Nahšabî.
(24) Vidi: Al-Qušayrî, Ar-Risâla Al-Qušayriyya, Dâr Al-Ğîl, Bejrut, bez god. izd., str. 426.
(25) ‘Alî An-Naşrâbâdî.
(26) As-Sulamî, Ţabaqât Aş-Şûfiyya, Dâr Al-Kutub Al-‘Ilmiyya, Bejrut, 1998., str. 109.-113.
(27) ‘Abd Allâh Ibn Muĥammad Ibn Manâzil.
(28) Hadis bilježe At-Tirmidî i Ad-Dâramî.
(29) Sâdik Vicdâni, Tarikatler ve silsileleri, str. 23.
(30) Al-Qušayrî, Ar-Risâla Al-Qušayriyya, str. 426.
(31) As-Sulamî, Ţabaqât Aş-Şûfiyya, str. 110.
(32) Ibid.
(33) Al-Qušayrî, Ar-Risâla Al-Qušayriyya, str. 426.
(34) Hadis prenosi Abû Hurayra, a bilježi Muslim.
(35) As-Sulamî, Ţabaqât Aş-Şûfiyya, str. 111.
(36) Ibid.
(37) Ibid.
(38) Ibid.
(39) As-Sulamî, Ţabaqât Aş-Şûfiyya, str. 111.
(40) Ibid.
(41) Džemal Ćehajić, Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama, str. 186.
(42) Džemal Ćehajić, Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama, str. 187.
(43) Sâdik Vicdâni, Tarikatler ve silsileleri, str. 35.
(44) Ibid, str. 45., 46.
(45) Al-Ĥallâğ, Dîwân, Dâr Al-Kutub Al-‘Ilmiyya, Bejrut, 1998., str. 123.
(46) Kur’an, vidi npr. sura Sedžda, ajet 9.
(47) Vidi Kur’an, sura Stoka, ajet 103.
(48) Hadis bilježe imam Aĥmad i Aţ-Ţabarânî, prenoseći ga od Ibn ‘Abbâsa te (drugi rivajet kod Aţ-Ţabarânîja) od Umm Aţ-Ţufayl.
(49) Džemal Ćehajić, Derviški redovi u jugoslovenskim zemljama, str. 187., 188.