Kategorija
Autor
1. Uvod
Govoreći o derviškim redovima ili tarikatima, rahmetli hadži šejh Fejzulah efendija Hadžibajrić kaže da je tarikat:
“idejno-praktična metodologija tesavvufa. Idejni sistem načina života zasnovan na Šerijatu kako ga je shvatio i primjenjivao neki vjerski velikan. Takvi vjerski velikani bili su osnivači tarikata (pīr).
Tarikat je plan i program te metod i režim nekog sufijskog reda. Postoji dvanaest glavnih tarikatskih redova. Oni se u svom cilju ujedinjuju ali se kod primjene, u izvjesnim propisima razlikuju.”
Često se uz pojam “tarikat” veže izraz “‘alijja”. Rahmetli Hadži Šejh kaže:
“tarīkat-i ālī, uzvišeni putevi, usavršavanje i moralno odgajanje, duhovno uzdignuće uz muršidovu pouku.”
S Božijom ćemo pomoći pokušati dati osnovne podatke o nekim tesavvufskim pojmovima te nabrojati tih dvanaest glavnih tarikatskih redova.
Na osnovu dosadašnjega bavljenja derviškim redovima smatram da je potrebno reći da postoji trinaest osnovnih derviških redova. Ipak, budući da su prethodnici poznavali tesavvuf i tarikat neuporedivo bolje više od mene, ako Bog da nabrojat ću dvanaest osnovnih redova ali i skrenuti pažnju u posljednjemu dijelu teksta da bi ih trebalo tretirati kao trinaest.
2. Pojmovi “sufije”, “melamije” i “kalenderije”
U literaturi na našemu jezku, te u literaturi orijentalista, najčešće korišten pojam za osoba privučene tesavvufskim naukom jeste sufija. U našoj tradiciji, pored ovoga, koriste se termini “derviš” i “mutesavvif”, množina “derviši” i “mutesavvifuni”.
Lično, pod pojmom “sufija” podrazumijevam osobu koja se samo teoretski bavi tesavvufom-sufizmom. Tada bi osoba u tarikatu (osoba koja je pristupila nekome derviškome redu) mogla biti oslovljena kao “derviš”. “Mutesavvif” je, sljedstveno, osoba koja je pristupila nekome derviškome redu a pored toga se i znanstveno bavi tesavvufom.
Čitajući tesavvufsku literaturu i družeći se s tekijskim ljudima (živjeći tesavvuf) često se čuje i pojam “melamija”, odnosno “melamet”.
U radu “Derviški red melamija”, na njegovome samome početku, skrenuta je pažnja da postoji dvovrsno poimanje ovoga izraza: razumijevanje kao stanja melameta, i razumijevanje pojma kao naziva derviškoga reda.
U kontesktu ovih osnovnih napomena, ističemo ovaj termin u značenju stanje, odnosno osobe “melâmije”.
“Melamija” je, najjednostavnije rečeno, osoba u posebnome hâlu (stanju) koji ju nagoni na skrivanje dobra koje je pri njoj drugima. Melâmija će, ako li posti, naprimjer, svoj post prekinuti ako postoji opasnost da ga drugi prepozna kao postača.
S druge strane, ako osoba pređe u naredni, drugi, krug (tavr) duhovnoga uzašća, s nekoga od sedam mekama toga drugoga tavra dolaze joj bitno drugačiji hâlovi koji, posmatrano sa strane, osobu nukaju na skrivanje nekih drugih plemenitih osobina a, konkretno, mogućnost dobrovoljnoga posta ne biva skrivana “po svaku cijenu”.
Naime, ukoliko neko osobi drugoga tavra dođe u goste, a taj domaćin posti, neće prekidati post jer više “ne osjeća” da treba pošto-poto skriti taj dobrovoljni ibadet (robovanje dragome Bogu).
Dobar primjer za ovo možemo pronaći u kod nas sa njemačkoga jezika prevedenome djelu imama Kušejrija “Slijed postupaka” (Tertībus-sulūk). Prevodilac ne njemački jezik Fritz Meier u pogovoru prijevodu izuzetno mudro zapaža da imam Kušejri nudi “različito” reagiranje u slučaju da osoba koja posti bude dovedena u priliku da svoj dobrovoljni post otkrije drugoj osobi. Imam Kušejri jedno ponašanje nudi u ovome djelu a suprotno u svome drugome djelu “Risāla Kušejrijja”. Upravo je riječ o različitome tavru s kojega je imam Kušejri govorio.
U praktičnome smislu, već spomenuti tekst “Derviški red melamija” tretira praktični razvoj stanja melameta.
Treće, što je veoma bitno navesti, jeste postojanje i trećega pojma koji se govotovo redovito javlja u razgovoru o tesavvufu (sufizmu). To je pojam “kalenderija”.
Ako uzmemo da je “derviš” oći pojam kojim se opisuju osobe koje žive tesavvuf, onda bismo mogli jednim krajnjim derviškim krilom nazvati “melamije”, a drugim “kalenderije”. “Melamije” i “kalenderije” dva su krajnja stanja “derviša”, oba različita od uobičajenoga ali, u granicama tarikata, oba pozitivna, dakle, ni u kome slučaju ekstremna.
Treba naglasiti da postoje takozvana stanja “melâmeta” i “kalenderata” koja izlaze iz okvira Šerijata. Naročito budući da su oba stanja porpimila i svoje praktične oblike – oformljenje zasebnih derviških redova, melamijskoga i kalenderijskoga. Naravno, ti slučajevi ne mogu biti nazvani tesavvufskim. Kako praksa svake ideja tako i prakse “melameta” i “kalenderata” imaju pored legalnih i svoje nedozvoljene oblike.
Za razliku od stanja “melameta”, hal “kalenderata” nagoni čovjeka na potpuno drugačije postupke – namjesto da, naprimjer, krije svoj dobrovoljni post “kalenderija” će nastojati ostaviti kod drugoga utisak da ne posti čak ni obavezni post, želeći time kod sebe, ali i kod drugoga, propitati svjesnost pokoravanja propisu ili poštivanja zabrane, odnosno propitati razumijevanje konkretnoga propisa. Ovim načinom čovjek se, koliko je to insanu moguće, približava razumijevanju same bīti Zakona.
Nastanak kalenderijskog derviškoga reda veže se za Muhammeda ibn Jūnusa es-Sāvedžīja (umro 1232. godine). Pred najezdom Mongola napušta Sāvu i odlazi u Damask. Pored Damaska kalenderijske tekije podignute su i negdje na zapadu Indije te u Perziji.
Vremenom su kalenderije usvojili i naročito odijevanje, izbrijavanje glave i brade a puštanje brkova, bušenje kože na rukama i ušiju i stavljanje metalnih halki. Iz ovoga razloga narod često kalenderije miješa sa bektašijama i alevijama.
3. Dvanaest temeljnih (priznatih) derviških redova
1) kaderijski derviški red – kaderije (kadirije)
osnivač: hazreti pīr Abdul Kādir Gejlānī (Gīlānī, Džejlānī, Džīlānī, Džīlī, umro 1166. godine)
jedan od najznamenitijih kaderija: hazreti Ismāīl Rūmī
jedan od najznamenitijih kaderija na našim prostorima: Hasan Kaimi-baba (Kaimija)
ogranak (kôl, furū‘) geografski nama najbliži: rezzakije, zindžirlije
jedna od najpoznatijih tekija kod nas: hadži Sinanova (Silahdar Mustafa-pašina)
2) jesavijski derviški red – jesâvije (jesevije)
osnivač: hazreti pīr Ahmed ibn Ibrāhīm ibn ‘Alī Jesāwī (umro 1166. godine)
jedan od najznamenitijih jesāvija: hazreti Ašik Junus (Junus Emre)
3) rufaijski derviški red – rufâije (rifâije)
osnivač: hazreti pīr Ahmed Rufā‘ī (Rifā‘ī) (umro 1182. godine)
jedan od najznamenitijih rufaija: Sa‘duddin el-Džibāvi (kol sahibija sadijskoga ili džibavijskoga ogranka rufaija)
jedan od najznamenitijih rufaija na našim prostorima: rahmetli šejh Mustafa Karkin
jedna od najpoznatijih tekija kod nas: medžlis-i zikr džamija Golobrdica (džamija Mimar Sinan)
4) čištijski derviški red - čištije
osnivač: hazreti pīr Mu‘īnuddīn Čištī (rođen 1142. godine)
jedni od najznamenitijih čištija: Nizāmuddīn Evlijā’ i Nāsiruddīn Čirāgī Dihlī
5) bedevijski derviški red - bedevije
osnivač: hazreti pīr Ahmed Bedevī (umro 1199. godine)
jedan od najznamenitijih bedevija: Ismāīl el-Enbābī
6) kubravijski derviški red – kubrâvije
osnivač: hazreti pīr Nedžmuddīn Kubrā (umro 1221. godine)
jedni od najznamenitijih kubravija: Medžduddīn Bagdādī i Ferīduddīn ‘Attār
7) suhraverdijski derviški red – suhraverdije
osnivač: hazreti pīr Dijā’uddīn Ebun-Nedžīb es-Suhraverdī (umro 1168. godine); ipak se pīrom ovoga tarikata smatra njegov nećak Šihābuddīn Ebū Hafs ‘Umer Suhraverdī (umro 1234. godine)
jedan od najznamenitijih suhraverdija: Abdurrezzāk el-Kāšāni (el-Qāšānī)
8) mevlevijski derviški red – mevlevije
osnivač: hazreti pīr Dželāluddīn Rūmī (umro 1247., pa 1273. godine)
jedan od najznamenitijih mevlevija: Sultān Veled
jedni od najznamenitijih mevlevija na našim prostorima: Ishak-beg Ishaković, Fadil-paša Šerifović, reisul-ulema Džemaluddin Čaušević
jedna od najpoznatijih tekija kod nas: Bentbaša
9) šazilijski derviški red – šâzilije
osnivač: hazreti pīr Ebū Ĥasan eš-Šāzilī (umro 1276. godine)
jedni od najznamenitijih šazilija: Ebul ‘Abbās Ahmed el-Mūrsī, Abdul-Vehhāb eš-Ša‘rānī, rektor el-Azhera dr. Abdul Halīm Mahmūd
10) desukijski derviški red - desûkije
osnivač: hazreti pīr Ibrāhīm ibn Ebil-Medžd ed-Desūkī (ed-Dusūkī) (umro 1288. godine)
jedan od najznamenitijih desukija: Ahmed ibn ‘Usmān eš-Šernūbī
11) halvetijski derviški red – halvetije
osnivač: hazreti pīr Muhammed el-Halvetī el-Hvārizmī (umro 1350. godine)
jedan od najznamenitijih halvetija: Sunbul Sinān Jūsuf (kol sahibija sunbulijskoga ogranka halvetija)
jedni od najznamenitijih halvetija na našim prostorima: Gazi Husrev-beg, Korkuti
jedna od najpoznatijih tekija kod nas: Gazi Husrev-begov hanikah
12) nakšibendijski derviški red – nakšibendije
osnivač: hazreti pīr Ebū Ja‘kūb Jūsuf el-Hamedānī (umro 1140. godine); ipak se pirom ovoga tarikata smatra hazreti pīr Behā’uddīn Nakšibend (umro 1389. godine)
jedan od najznamenitijih nakšibendija: Džāmī
jedni od najznamenitijih nakšibendija na našim prostorima: Ajni-dede, Šemsi-dede, Skender-paša Jurišić, Sirri-baba
jedna od najpoznatijih tekija kod nas: Gaziler (današnji Higijenski zavod), Skenderija, Jedileri
4. Levha sa šejhovskim tadževima četrnaest priznatih tarikata
U tekijama širom bivše Jugoslavije te u tekijama u Turskoj veoma se često susreće levha/poster sa šejhovskim tâdževima (šejhovskim kapama) četrnaest priznatih derviških redova.
Nedavno je i u listu “Kelamu’l Šifa’ ”, iz kojega se, nažalost, ne može saznati ko su sve autori priloga, ko su članovi redakcije, da li će list nastaviti izlaziti i sl., izašao dodatak “Poklon čitaocima” u vidu spomenutoga postera.
Na moju žalost nisam u mogućnosti saznati:
- otkud četrnaest priznatih tarikata,
- zašto se kao osnovni tarikati smatraju i neki kolovi (ogranci), te
- otkud, uopće, ova tradicija kod nas.
Bilo bi lijepo kada bi neko odgovorio na ove tri stavke jer je bitno razumjeti i njegovati našu tradiciju.
Stoga sam u mogućnosti ovdje samo nabrojati redove/ogranke navedene na levhi/posteru.
1) kaderijski derviški red
2) rufâijski derviški red
3) bedevijski derviški red
4) dusûkijski derviški red
5) šâzilijski derviški red
6) džibâvije ili sadije (rufâijski kol)
7) mevlevijski derviški red
8) bektašijski derviški red (nije naveden u gornjih dvanaest jer se njegov razvoj veže za razvoj i pad janičarskih odreda Osmanlijske carevine; lično ga ubrajam u “osnovne derviške redove”; o ovome redu vidi tekst “Bektašije”)
9) nakšibendijski derviški red
10) red hazreti Katimûnîja
11) sunbûlije (ogranak halvetijskoga derviškoga reda)
12) red hazreti Ibrâhîma Kulšuna
13) red hazreti hadži Bajrama Ankarevîja (bajrâmije, melâmijski kol)
14) džilvetije (ogranak halvetijskoga derviškoga reda)